ความเกี่ยวพันระหว่างสมเด็จพระนเรศวรมหาราชกับชนชาติไทใหญ่นั้น มีเรื่องเล่าขานกันว่า
‘… เมื่อสมัยที่สมเด็จพระนเรศวรยังทรงพระเยาว์ ตอนที่ถูกจับไปเป็นเชลยศึกที่กรุงหงสา พระองค์ทรงมีพระสหายเป็นลูกเจ้าฟ้าเมืองไต ชื่อ เจ้าคำก่ายน้อย ซึ่งเป็นเชลยศึกเช่นกัน และเคยสัญญากันว่า อนาคตข้างหน้าทั้งสองพระองค์จะช่วยกันรบเคียงบ่าเคียงไหล่กับกองทัพของพม่าด้วยกัน ... คราหนึ่ง เมืองไตถูกกองทัพอังวะบุกเข้าโจมตี ซึ่งขณะนั้นเจ้าคำก่ายน้อยทรงปกครองอยู่ ร้อนถึงสมเด็จพระนเรศวรเมื่อทรงทราบข่าว พระองค์จึงกรีฑาทัพไปช่วยรบ แต่ยังไม่ทันถึง ก็ทรงเสด็จสวรรคตด้วยโรคไข้ป่าเสียก่อน ที่ทุ่งดอนแก้ว เขตเมืองห้างหลวง แขวงเมืองเชียงใหม่ ครั้นเมื่อเจ้าฟ้าคำก่ายน้อยทรงทราบข่าวการสวรรคต พระองค์ทรงหมดกำลังใจ พ่ายแพ้ศึกสงคราม และทรงสิ้นพระชนม์ไปในการสงครามครั้งนั้นเอง ...’
ส่วนคำว่า “ตองโข่” หรือ "ต๊กโข่" นั้น เป็นภาษาพม่า หมายถึง โจรป่า เป็นคำที่ทหารพม่าใช้เรียกกองกำลังกู้ชาติไทยใหญ่รุ่นแรก หรือ ‘กองทัพเมืองไต’ ของคนล้านนา
มูลเหตุการณ์สร้าง “เหรียญสมเด็จพระนเรศวรตองโข่ รุ่นแรก” ในราวปี พ.ศ.2502-2503 ฯพณ ฯจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชติ์ นายกรัฐมนตรีของไทยในสมัยนั้นและยังดำรงตำแหน่งผู้บัญชาการทหารสูงสุด ได้ร่วมกับ "หนุ่มศึกหาญ" ผู้นำกองทัพเมืองไต (เจ้าฟ้าไทยใหญ่) จัดสร้างเหรียญขึ้นจำนวนหนึ่งซึ่งไม่มากนัก แล้วแบ่งกันฝ่ายครึ่ง เพื่อมอบให้กับสมาชิกในกลุ่ม เพื่อน้อมนำจิตใจให้ศรัทธาในพระบารมีและพระบรมเดชานุภาพขององค์สมเด็จพระนเรศวรมหาราช ให้ช่วยรักษา ปกป้อง และคุ้มครองภัย ในการปฏิบัติภารกิจอันยิ่งใหญ่และอันตรายอย่างมาก โดยเชื่อว่าพระบารมีของพระองค์จะปกป้องคุ้มครองให้พ้นจากคมกระสุนของผ่ายตรงข้าม ซึ่งก็เกิดเหตุการณ์ปาฏิหาริย์เป็นที่ปรากฏและเพิ่มพลังศรัทธาแก่กลุ่มเหล่าทหารหาญของกองทัพเมืองไตยิ่งนัก
ชาวไทยแล้ว พระองค์ยังเป็นที่รักเคารพและจงรักภักดีของชาวไทยใหญ่ในรัฐฉาน ประเทศพม่า อย่างสูง ประหนึ่งองค์พระประมุขของชาวไทยใหญ่อีกด้วย
เหรียญสมเด็จพระนเรศวรตองโข่ รุ่นแรก ลักษณะเป็นเหรียญรูปไข่ ด้านหน้าประดิษฐานรูปสมเด็จพระนเรศวรมหาราชครึ่งพระองค์หันข้าง ล้อมด้วยตัวอักษรไทยใหญ่ ด้านบนอ่านได้ว่า ‘เจ้าฟ้า นเรโสน มหาหร่าจ่า’ แปลว่า สมเด็จพระนเรศวรมหาราชา ข้างล่างเป็นปีที่ประสูติถึงปีที่สวรรคต (พ.ศ. 2098-2148) ด้านหลังวางตัวอักษรไทยใหญ่ทั้งหมดเป็นอักษรโบราณ ข้างบนอ่านว่า ‘เจ้าฟ้า นเรโสน มหาหร่าจ่า’ แปลว่า สมเด็จพระนเรศวรมหาราชา ตรงกลางเหรียญอ่านว่า ‘ไหล้ ปื๋น อ่า หน่า กู้ จ้าด’ ‘ตี้ ปาง กิง เมิง หาง’ (มุงคิง) แปลว่า ได้เผยอาชญากู้ชาติ ที่ปางกงเมืองหาง ขอพลานุภาพของสมเด็จพระนเรศวนมหาราชคุ้มครอง ข้างล่างเป็นปีที่พระองค์ทรงประกาศอิสรภาพ (พ.ศ.2127)
เหรียญนี้ได้ผ่านพิธีมหาพุทธาภิเษกถึง 2 วาระ โดยพระเกจิคณาจารย์ชื่อดังมากมายที่เป็นที่เลื่อมใสศรัทธาในยุคนั้น วาระแรก ที่วัดราชบพิธสถิตสีมาราม กรุงเทพฯ วาระที่ 2 ที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ จ.พิษณุโลก (วัดใหญ่ ) นอกจากนี้ยังได้ประกอบพิธีบวงสรวงดวงพระวิญญาณสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ณ พระราชวังจันทน์ ซึ่งเป็นสถานที่ประสูติอีกด้วย
เหรียญสมเด็จพระนเรศวรตองโข่ รุ่นแรก นับเป็นเหรียญดัง หายาก และเป็นเหรียญยอดนิยมเหรียญหนึ่งในวงการพระเครื่องภาคเหนือ เพราะเป็นเหรียญที่มีพุทธคุณสูงส่งเป็นที่ประจักษ์ในทุกด้าน โดยเฉพาะด้านคงกระพันชาตรี จำนวนจัดสร้างไม่มาก
